İŞ HUKUKUNDA ÇALIŞMA SÜRELERİ
ÇALIŞMA SÜRESİ NE İFADE EDER?
İş Kanununun 1. maddesine göre, bu Kanun 4. maddedeki
istisnalar dışında kalan bütün işyerlerine, bu işyerlerinin işverenleri ile
işveren vekillerine ve işçilerine faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır .
Dolayısıyla makale konusu olan çalışma süreleri 4857 Sayılı İş Kanunu
kapsamında işçi olan kimselerin çalıştırılmakta olduğu iş kapsamında geçirmiş
olduğu zaman dilimidir.
İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği ‘nde
verilen tanımlara göre “Çalışma süresi, işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği
süredir. İş Kanununun 66 ncı maddesinin birinci fıkrasında yazılı süreler de
çalışma süresinden sayılır. Aynı Kanunun 68 inci maddesi uyarınca verilen ara
dinlenmeleri ise,çalışma süresinden sayılmaz. Ara dinlenmeleri, iklim, mevsim,
yöredeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak, yirmidört saat
içinde kesintisiz oniki saat dinlenme süresi dikkate alınarak düzenlenir. 4857
sayılı İş Kanununun 69 uncu maddesinin son fıkrası hükmü saklıdır.”
Bu hükme göre çalışma süresinden sayılan halleri şu şekilde
sıralayabiliriz;
1.Hafta tatili kullanılması
2.Yıllık ücretli izin
3.İşçinin işe hazır olduğu haller
4.Emzirme izni süresi
5.Maden işçileri için yer ve su altına inip çıkma süreleri
6.Yolda geçen süreler
7.İşverenin talimatıyla iş yapılmayan haller
8.İş sağlığı ve güvenliği eğitimi
Çalışma süresinden sayılmayan haller ise;
1.Sosyal yardım amacıyla işyerine götürülme süresi
2.Ara dinlenme süresi
3.İşe hazırlık süreleri
4.İş sağlığı ve güvenliği eğitimi dışında verilen eğitimler
Bunlara göre çalışma süreleri yalnızca işyerinde geçen süre
yahut işçinin fiilen çalıştığı süreler olmayıp, işverenin emir ve talimatı
altında çalışılan süreleri ifade etmektedir.
Yapılan işin niteliğine göre, işin başlama ve bitiş saatleri
işçiler için farklı şekilde de düzenlenebilir. Bu durumda işyerinde farklı
gruplar ve farklı şekilde çalışma ve dinlenme süreleri uygulanacaksa bu
farklılıkların ayrıntılı bir biçimde gösterilmesi gerekmektedir.
Yönetmeliğin 4.maddesine göre çalışma süresi haftada en çok
kırkbeş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın
çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Ancak günlük çalışma
süresi fazla çalışma da dahil 11 saati aşamaz.
Tarafların anlaşması ile çalışma süresi haftanın günlerine
değişik şekilde dağıtılabilir. Bu dağılımda günlük çalışma süresinin 11 saati
aşamayacağını tekrar hatırlatalım. Bir işçinin bu sınırları aşan sürelerle
çalıştırılması halinde, 4857 sayılı İş Kanununun fazla çalışma, zorunlu
nedenlerle fazla çalışma ve olağanüstü hallerde fazla çalışmaya ilişkin madde
hükümleri uygulanır.
ARA DİNLENME SÜRESİ NEDİR, NASIL OLMALIDIR?
Yukarıda değinildiği üzere ara dinlenme süreleri çalışma
süresinden sayılmamaktadır. Kural olarak ara dinlenme süreleri kesintisiz
olarak kullandırılmalıdır ancak söz konusu kural emredici nitelikte olmayıp iklim,
mevsim, o yerdeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde tutularak sözleşmeler
ile kesintili olarak kullandırılabilir.
İş Kanunu 68. Madde hükümlerine göre
“Günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında o yerin
gelenekleri ve işin gereğine göre ayarlanmak suretiyle işçilere;
a) Dört saat veya daha kısa süreli işlerde onbeş dakika,
b) Dört saatten fazla ve yedibuçuk saate kadar (yedibuçuk
saat dahil) süreli işlerde yarım saat,
c) Yedibuçuk saatten fazla süreli işlerde bir saat, ara
dinlenmesi verilir.
Bu dinlenme süreleri en az olup aralıksız verilir.”
İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği m.3/f.2 “Ara
dinlenmeleri, iklim, mevsim, yöredeki gelenekler ve işin niteliği göz önünde
tutularak, yirmidört saat içinde kesintisiz oniki saat dinlenme süresi dikkate
alınarak düzenlenir. 4857 sayılı İş Kanununun 69 uncu maddesinin son fıkrası
hükmü saklıdır.”
GECE ÇALIŞMASI NEDİR?
İş Kanunun 69.maddesi ise gece çalışmalarıyla ilgilidir. “Çalışma hayatında "gece" en geç
saat 20.00'de başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her halde en
fazla onbir saat süren dönemdir.”
Aynı maddenin 3.fıkrasına göre gece çalışma süresi 7,5 saattir. Dolayısıyla
gece çalışması yapan işçiye Kanunda açıkça düzenlenmiş olan 7,5 saati aşan
çalışma süreleri için işveren tarafından fazla çalışma ücreti ödenmesi gerekmekte
olup bu husus yüksek yargı kararları ile de kabul görmüştür.
TELAFİ ÇALIŞMASI VE DENKLEŞTİRME ESASINA GÖRE ÇALIŞMA NEDİR?
Telafi çalışması İş
Kanunu’nun 64.maddesinde düzenlenmiş olup “Madde 64 - Zorunlu nedenlerle işin
durması, ulusal bayram ve genel tatillerden önce veya sonra işyerinin tatil
edilmesi veya benzer nedenlerle işyerinde normal çalışma sürelerinin önemli
ölçüde altında çalışılması veya tamamen tatil edilmesi ya da işçinin talebi ile
kendisine izin verilmesi hallerinde, işveren dört ay içinde çalışılmayan
süreler için telafi çalışması yaptırabilir.
Cumhurbaşkanı bu süreyi iki katına kadar artırmaya
yetkilidir. Bu çalışmalar fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sayılmaz.
Telafi çalışmaları, günlük en çok çalışma süresini aşmamak
koşulu ile günde üç saatten fazla olamaz. Tatil günlerinde telafi çalışması
yaptırılamaz.” Şeklinde ifade edilmiştir.
Bir işyerinde telafi çalışması yapılacak ise işveren
öndelikle İş Kanununun 64 üncü
maddesinde sayılan nedenlerden hangisine dayandığını açıkça belirtmek ve telafi
çalışmasının hangi tarihte başlayacağını işçilere önceden bildirmek zorundadır. Telafi
çalışması için işçinin onayı aranmamaktadır.
Yapılan bu tür telafi
çalışmalari fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışmadan sayılmamakta olup
günlük en çok çalışma süresi olan 11 saati aşmamak koşulu ile günde üç saatten
fazla olmamalıdır. Örnek olarak; 12 saat süre ile işyerinde çalışılmaması
durumunda telafi çalışması, günde 3 saat ve 4 gün içerisinde 12 saat yapılarak
tamamlanır.
İşveren, tatil günlerinde işçilerine telafi çalışması
yaptıramayacağı gibi telafi çalışma süreleri fazla mesai ya da fazla süreli
çalışma olarak nitelendirilmemektedir. İşçinin telafi çalışma süresi öncesinde
işten çıkması halinde, işçiye çalışmamış olan izin günü için ödenen bedelin
brüt tutarı istenemese de işçinin rızası alınarak ödenmiş olan ücretin net
tutarı istenebilir ya da dava yoluna gidilebilmektedir.
DENKLEŞTİRME ESASINA GÖRE ÇALIŞMA SÜRESİ
Yukarıda haftalık çalışma süresinin 45 saati aşamayacağını
ifade etmiştir. Bu süre haftanın çalışılan günlerine eşit olarak
dağıtılabileceği gibi günlük 11 saati aşmamak kaydıyla farklı şekillerde de günlere
dağıtılabilmektedir. İş Kanunu 63.madde hükümlerince;
Denkleştirme için taraflar arasında yazılı bir anlaşma
olması gereklidir.
• Denkleştirme uygulamasını en çok iki aylık bir dönem için
yapılabilir. Ancak toplu iş sözleşmesi ile bu süre dört aya kadar uzatılabilir.
• Turizm sektöründe dört aylık süre içinde denkleştirme
yapılabilir, denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar
artırılabilir.
• Çalışma süreleri haftanın çalışılan günlerine farklı
dağıtıldığında dahi günlük çalışma süresi hiçbir şekilde 11 saati geçemez.
• Denkleştirme dönemi içinde haftalık ortalama çalışma
süresi 45 saat olmalıdır.
• Denkleştirme dönemi içinde günlük ve haftalık çalışma
süreleri ile denkleştirme süresi uygulamasının başlangıç ve bitiş tarihleri
işverence belirlenir.
Yani haftanın 6 günü çalışılan bir işyerinde işçi, dört
hafta boyunca 60 saat çalışmış ise, daha sonraki dört hafta boyunca (45-15=) 30
saat çalıştırılmak suretiyle çalışma süresi denkleştirilebilir. Bu durumda haftalık
ortalama çalışma süresi olan 45 saat aşılmamış olacaktır.
KISMİ SÜRELİ ÇALIŞMA NEDİR?
İşyerinde tam süreli iş sözleşmesi ile yapılan emsal
çalışmanın üçte ikisi oranına kadar yapılan çalışmaya kısmi süreli çalışma
denmektedir.
Örneğin; bir işyerinde, emsal işçi tam süreli iş sözleşmesi
ile haftada 45 saat çalışıyorsa, o işyeri için 30 saat ve daha az süreyle
yapılan çalışmalar bu kapsamdadır.
Kısmi süreli çalışan işçi işveren ile arasındaki anlaşmaya göre haftanın belirli günlerinde çalışabileceği gibi haftanın tüm iş günlerinde daha kısa çalışma saatleriyle de iş görme edimini yerine getirebilmektedir.
Av.Bilge Akbayrak
